Jak wyliczyć RRSO zgodnie z unijnym prawem? Wyrok TSUE C-677/23 z 23 stycznia 2025 roku rzuca światło na obowiązki kredytodawców dotyczące przejrzystości umów kredytowych. Z artykułu dowiesz się, jakie informacje muszą zostać zawarte w umowie kredytowej, aby Rzeczywista Roczna Stopa Oprocentowania (RRSO) została poprawnie obliczona, a kredyt spełniał wymogi dyrektywy 2008/48/WE. Przedstawiamy również praktyczne przykłady, wzory oraz kluczowe założenia, które powinny być jasno wskazane w umowie – wszystko w świetle orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i polskiego prawa.

Wydając wyrok z dnia 23.01.2025r. w sprawie C-677/23 TSUE omówił kwestię szczegółowości, z jaką powinny być prezentowane w umowie kredytu informacje pozwalające konsumentowi na określenie zakresu jego zobowiązania.

Z punktu widzenia polskiego orzecznictwa istotne jest, że słowacki ustawodawca implementując dyrektywę 2008/48/WE ustanowił sankcję wywołującą tożsamy skutek, co funkcjonująca w polskim porządku prawnym sankcja kredytu darmowego. Ponadto §122 słowackiego kodeksu cywilnego zawiera urelugowanie prawne, które jest niemal identyczne z art.  110 – 116 polskiego KC, z tego też względu stan prawny omawianej sprawy można uznać za stanowiący miarodajny punkt odniesienia dla spraw rozpoznawanych przez polskie sądy.

Odpowiedzi udzielone przez TSUE

TSUE odpowiadając na zadane pytania wskazał, że umowa kredytu konsumenckiego musi w wyraźny sposób określać, według jakich zasad są określane poszczególne zmienne wpływające na zobowiązanie konsumenta, w tym okres trwania umowy, czy też założenia przyjęte do obliczenia RRSO. Nie jest wystarczające, że na podstawie umowy konsument może samodzielnie ustalić te informacje. Informacje wymagane przez dyrektywę 2008/48/WE muszą być przedstawione w umowie w taki sposób, żeby wyraźnie wynikało z niej, które z zapisów umownych je określają.

Najważniejsze założenia potrzebne do obliczenia RRSO

Z punktu widzenia obliczenia RRSO kluczowe są dwa rodzaje informacji (zmiennych), które są wykorzystywane w ustawowym wzorze:

1. Daty przyjęte jako moment wypłaty poszczególnych transz kredytu oraz ich wysokość,
2. Daty oraz wysokość pobrania przez kredytodawcę:
   • poszczególnych opłat (w tym m.in. prowizji, opłaty przygotowawczej, składki ubezpieczeniowej),
   • każdej raty kredytu.

Za niedopuszczalne z punktu widzenia założeń przyjmowanych do obliczenia RRSO należy uznać praktykę, zgodnie z którą podawana jest wyłącznie wysokość raty równej, natomiast pomijana jest informacja o wysokości rat wyrównujących (zazwyczaj jest to pierwsza i ostatnia rata albo wyłącznie ostatnia).

Moment rozliczenia pozaodsetkowych kosztów kredytu

Innym istotnym założeniem jest moment rozliczenia pozaodsetkowych kosztów kredytu. Załącznik nr 4 do UKK jednoznacznie stwierdza, że w ramach wzoru na RRSO należy uwzględnić każdą pobieraną opłatę i uiszczaną spłatę. Uzupełniająco ust. 4 pkt 7 lit. b i c Załącznika nr 4 zawierają założenia na wypadek, gdyby z umowy nie wynikało, w jakiej dacie te koszty są pobierane. Kredytodawca, jako autor umowy, jest zobowiązany do sformułowania jej w taki sposób, żeby można było zrealizować jej zapisy i jednocześnie obliczyć RRSO zgodnie z jednolitym wzorem zawartym w Załączniku nr 4 do UKK.

Jeżeli pozaodsetkowe koszty są rozliczane w momencie wypłaty kredytu, to na potrzeby obliczenia RRSO to właśnie ta data powinna zostać uwzględniona. Taka sama sytuacja ma miejsce w przypadku przedstawienia wartości pozaodsetkowych kosztów w postaci pojedynczej kwoty, przy jednoczesnym braku jednoznacznego określenia, w jakiej dacie zostaną rozliczone (założenie opisane w ust. 4 pkt 7 lit. b Załącznika nr 4 do UKK).

Jedynym dopuszczalnym sposobem uwzględnienia pozaodsetkowych kosztów kredytu w ramach uiszczanych rat jest sytuacja, w której kredytodawca w wyraźny i jednoznaczny sposób określiłby, w jakiej części uiszczana rata jest przeznaczana na spłatę całkowitej kwoty kredytu, a w jakiej na poczet pozaodsetkowych kosztów.

Pozostałe założenia istotne z punktu widzenia wartości RRSO

Innymi założeniami, które mają wpływ na uzyskiwaną wartość RRSO są:

1. Sposób ustalenia ilości dni pomiędzy dniem pierwszej wypłaty na rzecz konsumenta a dniem poszczególnych wypłat oraz dokonywanych przez konsumenta płatności (zmienne tk oraz Si ze wzoru na RRSO).
2. Faktycznie przyjęta przez kredytodawcę ilość dni w roku.
3. Przyjęta przez kredytodawcę ilość miejsc po przecinku.

Szczegółowe omówienie opisanych powyżej kwestii znajdziecie Państwo w kolejnym artykule, w którym skomentujemy wyrok TSUE C-290/19 z 19.12.2019r.

Wyrok TSUE C-677/23 – podsumowanie

TSUE w wyroku C-677/23 podtrzymał dotychczasową linię orzeczniczą, zgodnie z którą RRSO ma kluczowe znaczenie z punktu widzenia rzetelnego spełnienia obowiązku informacyjnego przez kredytodawców. Aspektem, na który TSUE zwrócił w tym wyroku szczególną uwagę jest konieczność wyraźnego przedstawienia w umowie założeń, jakie zostały przyjęte do jego obliczenia. Konsument powinien mieć możliwość weryfikacji ustalonej przez kredytodawcę wartości RRSO, a ze względu na istotny wpływ każdej ze zmiennych przyjmowanych do jego obliczenia, brak wiedzy na temat wszystkich przyjętych założeń skutkuje pozbawieniem konsumenta takiej możliwości. W związku z tym warto dokładnie przeanalizować umowę kredytową pod kątem ewentualnej możliwości zastosowania sankcji kredytu darmowego.

Sprawa o sygnaturze C-472/23 to kolejny przykład rosnącego znaczenia przejrzystości i ochrony praw konsumenta w obszarze kredytów konsumenckich na gruncie prawa Unii Europejskiej. W centrum zainteresowania w toczącym się postępowaniu przed Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej, znalazła się m.in. Rzeczywista Roczna Stopa Oprocentowania (RRSO) – parametr kluczowy zarówno z perspektywy konsumenta, jak i instytucji finansowych, takich jak banki. Błędne podanie tej wartości może nie tylko wprowadzać konsumenta w błąd, ale również skutkować daleko idącymi konsekwencjami prawnymi dla kredytodawcy, bo umożliwia to konsumentom powołanie się i skorzystanie z sankcji kredytu darmowego.

RRSO to wskaźnik wyrażony w procentach, który przedstawia całkowity koszt kredytu ponoszony przez konsumenta, wyrażony jako wartość procentowa całkowitej kwoty kredytu w stosunku rocznym. Obejmuje on nie tylko odsetki umowne, ale także wszelkie inne, dodatkowe koszty, takie jak prowizje, opłaty administracyjne, czy też składki ubezpieczeniowe wymagane do uzyskania konkretnego kredytu.

Dyrektywa 2008/48, która m.in. reguluje sposób wyliczania RRSO, została przyjęta w podwójnym celu, tj. zapewnieniu konsumentom w Unii wysokiego i równoważnego poziomu ochrony ich interesów oraz w związku z ułatwieniem powstawania dobrze funkcjonującego wewnętrznego rynku kredytów konsumenckich

Zgodnie z dyrektywą 2008/48/WE w sprawie umów o kredyt konsumencki, RRSO musi być obliczana według jednolitego wzoru, co ma zapewnić możliwość porównywania ofert kredytowych w sposób przejrzysty i zrozumiały dla przeciętnego konsumenta.

Wskazać należy zatem, że celem regulacji RRSO jest przede wszystkim ochrona konsumenta poprzez zapewnienie mu pełnej informacji o rzeczywistych kosztach kredytu. Umożliwia to konsumentowi:

1. Porównywanie ofert różnych kredytodawców – ujednolicona metoda obliczania RRSO pozwala konsumentowi wybrać najkorzystniejszą ofertę finansową.
2. Podejmowanie świadomych decyzji – konsument zyskuje pełen obraz kosztów kredytu, co wpływa na racjonalność jego decyzji ekonomicznych i postrzegania swoich zobowiązań.
3. Zwiększenie odpowiedzialności instytucji finansowych – obowiązek prawidłowego obliczenia i przedstawienia RRSO ogranicza ryzyko manipulacji kosztami kredytu.

Sprawa C-472/23 – znaczenie RRSO

W sprawie C-472/23 Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) zajął się m.in. problemem błędnego wskazania RRSO w umowie kredytowej.

Trybunał wskazał, że prawidłowe wskazanie RRSO stanowi jeden z elementów istotnych umowy kredytowej, w rzeczywistości bowiem pozwala konsumentowi ocenić z ekonomicznego punktu widzenia zakres zobowiązania, z jakim wiąże się zawarcie umowy o kredyt (motyw 29 wyroku).

Mając w szczególności na względzie to zasadnicze znaczenie RRSO dla konsumenta, Trybunał wyjaśnił, że wskazanie RRSO, które nie odzwierciedla wiernie wszystkich kosztów wymienionych w art. 3 lit. g) dyrektywy 2008/48, pozbawia konsumenta możliwości określenia zakresu jego zobowiązania w taki sam sposób jak brak wskazania tej stopy [zob. podobnie wyrok z dnia 21 marca 2024 r., Profi Credit Bulgaria (Usługi dodatkowe do umowy o kredyt), C‑714/22, EU:C:2024:263, pkt 55] (motyw 30 wyroku).

Co również niezwykle istotne, Trybunał potwierdził, że obowiązek wskazania RRSO w umowie o kredyt w sposób jasny i zwięzły nie ogranicza się do zakazu zaniżania go, ponieważ błędne wskazanie RRSO może również zasadniczo polegać na zawyżeniu jego wartości (motyw 31 wyroku).

Mając na uwadze dotychczasowe orzecznictwo TSUE, zastosowanie wobec kredytodawcy, który w umowie o kredyt nie wskazuje RRSO bądź wyliczą ją w sposób nieprawidłowy, sankcji kredytu darmowego uznać należy za skuteczne, proporcjonalne i odstraszające.

Naruszenia związane z RRSO- najczęstsze przypadki

Z dotychczasowego orzecznictwa TSUE  wynika, że naruszeniem dyrektywy (a tym samym ustawy o kredycie konsumenckim) jest zarówno brak wskazania w umowie o kredyt RRSO jak i wskazanie jej w błędnej wysokości. Praktyka pokazuje natomiast główne przyczyny związane z błędnie wyliczoną RRSO, do których najczęściej możemy zaliczyć:

1. Błędne podstawienie pod wartość „Ck kwota wypłat” kwoty innej niż całkowita kwota kredytu. Kredytodawcy podstawiają tu nierzadko kwotę, która stanowi sumę całkowitej kwoty kredytu oraz skredytowanych pozaodsetkowych kosztów kredytu.;
2. Nie uwzględnienie w wyliczeniu pobranych (najczęściej w dniu uruchomienia kredytu) skredytowanych pozaodsetkowych kosztów kredytu (jako wartości Di);
3. Przyjęcie innej niż wynikającej z ustawy ilości dni w roku/miesięcy do wyliczenia oprocentowania;
4. Zastosowanie oprocentowania do kwoty innej niż całkowita kwota kredytu.

Ww. nieprawidłowości mają bezpośredni wpływ na prawidłowość wyliczenia RRSO, a brak prawidłowej wartości oznacza wprowadzenie konsumenta w błąd w zakresie wysokości jego rzeczywistego zobowiązania.

Wnioski i rekomendacje dla sektora finansowego

Wyrok w sprawie C-472/23 ma istotne znaczenie praktyczne. Instytucje kredytowe muszą dołożyć najwyższej staranności w prawidłowym obliczaniu i prezentowaniu RRSO w dokumentach kierowanych do konsumentów. Zalecane działania to m.in.:

• Wdrożenie jednolitych systemów kalkulacyjnych,
• Regularne audyty dokumentów kredytowych,
• Szkolenie pracowników z zakresu zgodności z przepisami unijnymi,
• Przejrzysta komunikacja z konsumentem na każdym etapie procedury kredytowej.

Wyrok TSUE C-472/23 – podsumowanie

Sprawa C-472/23 stanowi istotny kamień milowy w egzekwowaniu transparentności rynku kredytów konsumenckich. Pokazuje, że nawet pozornie „techniczny” parametr, jakim jest RRSO, może przesądzić o zgodności umowy kredytowej z ustawą i skutecznej ochronie praw konsumenta. W dobie rosnącej liczby spraw sądowych i rosnącej świadomości konsumenckiej, rzetelność w informowaniu o kosztach kredytu staje się nie tylko obowiązkiem prawnym, ale także standardem profesjonalizmu.

Wydając wyrok z dnia 19.12.2019r. w sprawie C-290/19 TSUE odpowiedział na pytanie prejudycjalne słowackiego sądu omawiając kwestię założeń, jakie kredytodawca ma obowiązek przyjmować na potrzeby obliczenia RRSO oraz sposobu jego przedstawienia w treści umowy.

Z punktu widzenia polskiego orzecznictwa istotne jest, że słowacki ustawodawca implementując dyrektywę 2008/48/WE ustanowił sankcję wywołującą tożsamy skutek, co funkcjonująca w polskim porządku prawnym sankcja kredytu darmowego.

TSUE wskazał, że RRSO musi być przedstawione w formie pojedynczej wartości. Niedopuszczalne jest podanie go w umowie jako przedziału wartości. Pociąga to za sobą również ten skutek, że kredytodawca przyjmując określoną dokładność obliczenia RRSO (ilość miejsc po przecinku) ma obowiązek ustalenia jego wartości z taką precyzją, jaką zadeklarował konsumentowi. Ust. 3 pkt 5 Załącznika nr 4 do UKK umożliwia kredytodawcy wybór pomiędzy podaniem RRSO z dokładnością do 1 miejsca po przecinku lub z większą. Brzmienie powołanego przepisu nie pozostawia jednak wątpliwości, że jeżeli kredytodawca wybierze większą dokładność w podaniu RRSO (np. 2 miejsca po przecinku), to ma bezwzględny obowiązek obliczenia go właśnie z taką dokładnością.

Założenia przyjmowane do obliczenia RRSO

W akapicie 26 uzasadnienia wyroku C-290/19 TSUE podkreślił kluczowe znaczenie stosowania na terenie całej UE jednolitego wzoru matematycznego oraz identycznych założeń przyjmowanych do obliczenia RRSO.

Tym, co jest kluczowe to fakt, że kredytodawca nie jest upoważniony do dokonywania jakichkolwiek modyfikacji w ustawowym wzorze do obliczenia RRSO i jest zobowiązany do ścisłego stosowania założeń wynikających z Załącznika I do dyrektywy. Istotne jest, żeby wszyscy kredytodawcy na terenie UE stosowali jednolity wzór matematyczny, co może zostać zrealizowane wyłącznie w przypadku stosowania założeń wynikających wprost z powołanego załącznika.

Wzmocnieniem obowiązku ścisłego stosowania wzoru i założeń do niego jest brzmienie art. 19 ust. 5 dyrektywy 2008/48/WE zgodnie z którym w przypadku powstania konieczności ich modyfikacji lub uzupełnienia, to uprawniona jest do tego wyłącznie Komisja Europejska – gdyż jest to niezbędne do zachowania jednolitości stosowanego wzoru we wszystkich państwach UE.

Mając na uwadze powyższe oraz udzielone przez TSUE odpowiedzi należy stwierdzić, że umowa kredytu konsumenckiego powinna wyraźnie określać każde założenie przyjęte do obliczenia RRSO, gdyż każde z nich ma wpływ na wynik równania podanego w Załączniku I do dyrektywy 2008/48/WE.

Zasady obliczenia RRSO – wartości podstawiane do wzoru (kwoty)

Z punktu widzenia uzyskiwanej wartości RRSO kluczowe są 2 rodzaje zmiennych:

1. Kwoty uwzględniane w równaniu (czyli zarówno te wypłacane, jak i traktowane jako uiszczane opłaty lub kwoty dokonywanych spłat);
2. Daty, w jakich poszczególne kwoty są rozliczane.

Ustawodawca wyróżnił dwa rodzaje kwot uwzględnianych we wzorze na RRSO:

1. Ck – czyli Kwoty Wypłat dokonywanych na rzecz konsumenta,
2. Di – czyli kwoty uiszczanych przez konsumenta opłat i dokonywanych spłat.

Oznaczenia Ck oraz Di nie odnoszą się do pojedynczej wartości, gdyż litery „k” oraz „i” oznaczają numer kolejny dokonywanej wypłaty lub uiszczanej opłaty/dokonywanej spłaty.

Kredyty konsumenckie zazwyczaj wypłacane są w 1 transzy, z tego względu wartość Ck zazwyczaj powinna stanowić równowartość całkowitej kwoty kredytu, jednak w przypadku wypłaty kredytu w kilku transzach, do wzoru powinny zostać podstawione kolejno wartości C1, C2 itd. – zaś każda wartość powinna odnosić się do wysokości kolejnej wypłacanej transzy.

Zmienna Di we wzorze na RRSO niemal zawsze będzie oznaczała ciąg dokonywanych przez konsumenta płatności (czyli D1, D2, D3 itd.), gdyż uwzględnienie jako Di wyłącznie jednej wartości oznaczałoby, że konsument spłaca całe swoje zobowiązanie w jednej racie uwzględniającej wszystkie opłaty, odsetki i spłatę kapitału – co jest raczej niespotykane.

Podsumowując powyższe akapity: litery „C” oraz „D” oznaczają rodzaj przepływu (wypłata na rzecz konsumenta lub uiszczana przez niego opłata/dokonywana spłata), zaś litery „k” oraz „i” oznaczają kolejne numery wypłaty lub uiszczanej opłaty/dokonywanej spłaty. Uwzględnienie numeracji oznaczonej literami „k” oraz „i” jest konsekwencją tego, że symbol Σ (sigma) oznacza sumę. W konsekwencji działania Ck(1+X)^-tk oraz Di(1+X)^-Si są powtarzane tyle razy, ile zgodnie z umową jest dokonywanych wypłat oraz uiszczanych przez konsumenta opłat/dokonywanych przez niego spłat.

Zasady obliczenia RRSO – daty podstawiane do wzoru

Wartość zmiennych tk oraz Si jest uzależniona od dat uwzględnianych jako moment rozliczenia poszczególnych wypłat na rzecz konsumenta lub uiszczanych przez niego opłat/dokonywanych spłat. Ich wartość ustala się w ten sposób, że oblicza się ilość dni upływających od dnia pierwszej wypłaty na rzecz konsumenta do dnia wypłaty/uiszczenia (pobrania) danej kwoty. Tą wartość można ustalić na dwa sposoby:

1. obliczając rzeczywistą ilość dni;
2. przyjmując, że każdy miesiąc ma taką samą ilość dni (30,4166).

Ustaloną w ten sposób ilość dni dzieli się przez ilość dni w roku, w którym jest rozliczana dana kwota (czyli przez 365 lub 366 dni) . Wynik działania stanowi wartość zmiennej Si/tk (w zależności od tego, która zmienna jest w danym momencie ustalana).

Zasady obliczenia RRSO – wpływ poszczególnych zmiennych na wartość RRSO

Wzór na RRSO stanowi sumę szeregu działań Ck(1+X)^-tk oraz Di(1+X)^-Si. Analiza zmiennych podstawianych do wzoru prowadzi do wniosku, że na ich wynik ma wpływ zarówno kwota, jak i data poszczególnych rozliczeń. Im większy jest odstęp czasu pomiędzy daną płatnością a momentem wypłaty pierwszej transzy, w tym większym stopniu pomniejszana jest rozliczana kwota.

Przykładowo 5 tys. zł pobierane w dniu uruchomienia kredytu (np. tytułem prowizji) ma o wiele większy wpływ na wartość RRSO, niż dokładnie ta sama kwota pobrana w dniu płatności ostatniej raty lub w przypadku rozłożenia jej na raty.

Wartość RRSO jest współczynnikiem wpływającym na skalę, w jakiej (zgodnie ze wzorem na RRSO) pomniejszane są poszczególne kwoty. Im większe RRSO, w tym większym stopniu te wartości są pomniejszane. Ma to kluczowe znaczenie, gdyż celem wzoru na RRSO jest doprowadzenie do sytuacji, w której obie strony równania będą miały taką samą wartość, podczas gdy kwoty uwzględniane po lewej stronie równania zawsze są niższe, niż te uwzględniane po prawej stronie równania (gdyż po prawej stronie równania uwzględniana jest zarówno kwota wypłacona konsumentowi, jak i koszty kredytu w postaci odsetek, prowizji, składek ubezpieczeniowych i innych wynikających z danej umowy).

Jednocześnie założenia przyjmowane na potrzeby obliczenia RRSO przewidują, że wszystkie kwoty wypłacane na rzecz konsumenta, jak i przez niego uiszczane (np. prowizja i/lub składka ubezpieczeniowa), które są rozliczane w dniu uruchomienia pierwszej transzy, są uwzględniane we wzorze na RRSO w dokładnie takiej wysokości, w jakiej faktycznie miały miejsce. Czyli nie są w żaden sposób pomniejszane w sposób opisany w poprzedzającym akapicie.

Podsumowanie – wyrok TSUE o sygn. C-290/19

We wzorze na RRSO zmienna odzwierciedlająca RRSO pomniejsza kwoty rozliczane w toku trwania umowy. Ponadto, im większy upływ czasu pomiędzy pierwszą transzą a konkretną płatnością, tym kwota będąca przedmiotem rozliczenia jest w większym stopniu pomniejszana. Im większe RRSO, w tym większym stopniu te kwoty są pomniejszane. W konsekwencji, jeżeli koszty kredytu są proporcjonalnie wysokie, to RRSO też musi być odpowiednio wyższe.

Każda zmienna uwzględniana we wzorze na RRSO wpływa na jego wysokość. Z tego względu dla jego obliczenia istotne jest zarówno kwoty, jakie są w nim uwzględniane, jak również daty, w których one są rozliczane.